ითვლება, რომ მედია მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საზოგადოებრივი აზრის ფორმირების პროცესში, რაც ჟურნალისტებს აკისრებს დამატებით პასუხისმგებლობას, ზუსტად განსაზღვრონ, რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს ამბავს, რომელსაც ისინი საზოგადოებას უზიარებენ.

თანამედროვე სამყაროში მედია, აუდიტორიის მიზიდვის მიზნით, ძირითადად, ყურადღების მიმქცევი სათაურების მქონე ექსკლუზიური, ემოციური და სკანდალური ინფორმაციის გავრცელებაზეა ორიენტირებული, რაც ძალიან ხშირად ეთკური გაშუქებისთვის სივრცეს აღარ ტოვებს.

ძალადობაგამოვლილი ქალების ისტორიების არაეთიკურმა გაშუქებამ შესაძლოა გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენოს მსხვერპლს, გამოიწვიოს რეტრავმირება, გააძლიეროს სტიგმა და პატრიარქალურ საზოგადოებებში ისედაც ღრმად ფესვგადგმული დუმილის კულტურა ან სულაც მომხდარზე პასუხისმგებლობა აჰკიდოს თავად მსხვერპლს. მიიჩნევა, რომ მსგავსი ისტორიების გაშუქებისას ჟურნალისტი არ არის უბრალოდ ავტორი, ეთიკური და ემპათიური გაშუქებით მას შეუძლია მნიშვნელოვანი როლი ითამაშოს ძალადობაგამოვლილი ქალების გაძლიერებაში და შეცვალოს საზოგადოებაში მათ მიმართ არსებული სტერეოტიპული შეხედულებები.

ბოლო წლებში მედიაში ქალთა მიმართ ძალადობის შემთხვევების არაეთიკური გაშუქების პრობლემა ყურადღების ქვეშ მოექცა, განსაკუთრებით კი გამოიკვეთა ჟურნალისტების ეთიკური პასუხისმგებლობის საკითხი.

ამ სტატიაში მიმოვიხილავთ სხვადასხვა ზიანს, რაც ძალადობაგამოვლილ ქალებს შეიძლება არაეთიკურმა გაშუქებამ მიაყენოს და რაც ხაზს უსვამს მგრძნობიარე საკითხების გაშუქებისას მედიის პასუხისმგებლობის საკითხს.

რითეია ფარსონსის ქეისი

არაეთიკური გაშუქების ერთ-ერთი ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითი კანადელ რითეია ფარსონს (Rehtaeh Parsons) უკავშირდება, რომელიც 15 წლის ასაკში ჯგუფური ძალადობის მსხვერპლი გახდა, რა დროსაც მას გადაუღეს ფოტო და შემდეგ უნებართვოდ გაავრცელეს. მოზარდი თვეების განმავლობაში თანაკლასელების მხრიდან ბულინგის მსხვერპლი იყო. საბოლოოდ, 17 წლის ასაკში მან სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა.

მედიაში ეს ამბავი ძირითადად არაეთიკურად ვრცელდებოდა, მომხდარში ადანაშაულებდნენ თავად მსხვერპლს, განიხილავდნენ მის ქცევას იმ წვეულებაზე, სადაც მასზე იძალადეს. ცალკეულ შემთხვევებში წერდნენ, რომ ის არაფხიზელ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, მისი ქცევა კი დანაშაულის მაპროვოცირებელი შეიძლება გამხდარიყო. მედიის არაეთიკურმა და არაემპათიურმა გაშუქებამ არამხოლოდ ოჯახის წევრებისა და მეგობრების რეტრავმირება გამოიწვია, არამედ გააძლიერა სექსუალური ძალადობის მსხვერპლთა შესახებ არსებული ის სტერეოტიპი, რომელიც ბრალს თავად ძალადობის მსხვერპლს სდებს.

სარა ევერარდის ქეისი

33 წლის სარა ევერარდსი 2021 წელის 3 მარტს, საღამოს, დაახლოებით 21:30 საათზე სახლში ბრუნდებოდა, როდესაც პოლიციის ოფიცერმა, ვეინ ქოუზენსმა მოტყუებით გაიტაცა, გააუპატიურა და მოკლა. მედიაში ეს ამბავი არაეთიკურად გარცელდა, ძირითადად საუბრობდნენ დანაშაულის შემზარავ დეტალებზე და ნაკლებ ყურაღებას უთმობდნენ ქალებზე სისტემური ძალადობის პრობლემას.

ამბის გაშუქებისას მიმოიხილავდნენ სარას პირად ცხოვრებას. ცალკეულ შემთხვევებში, სვამდნენ კითხვებს, რატომ იმყოფებოდა ის ღამით მარტო ქუჩაში და ყურადღებას ამახვილებდნენ იმაზე, რომ ქალებს უფრო ფრთხილად ყოფნა მართებთ. აღსანიშნავია კიდევ ერთი ფაქტი, გამოძიების პროცესში გამოვლინდა, რომ ქოუზენსი წარსულშიც რამდენჯერმე იყო შემჩნეული გარყვნილ ქმედებაში, თუმცა მის მიმართ სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხი არ დამდგარა. სარას შემთხვევამ გამოააშკარავა, რამდენად არაეფექტური იყო სისტემა, როდესაც საქმე ქალების დაცვას ეხებოდა და რამდენად არამგრძნობიარეა მედია ფემიციდის შემთხვევების გაშუქებისას.

ფემიციდის და ქალთა მიმართ ძალადობის ეთიკური გაშუქება ქართული მედიისთვის მნიშვნელოვანი გამოწვევაა. უპირველესი პრობლემა, რომელსაც დღეს ქართულ მედიაში ქალთა მიმართ ძალადობაზე მომზადებულ რეპორტაჟებში ხვდებით, არის ის, რომ ფემიციდი თითქმის არასდროს აღიქმებაგენდერული უთანასწორობით გამოწვეულ სისტემურ პრობლემად, მას განიხილავენ, როგორც განყენებულ დანაშაულსა და ცალკეულ შემთხვევას. კიდევ ერთი პრობლემა სენსაციური, ყურადღების მიმქცევი სათაურები და ჰედლაინებია. შეფასებითი ეპითეტების გამოყენებით ჟურნალისტები ცდილობენ, ტრაგედიისგან შექმნან “შოუ” და ნაკლებად ფიქრობენ გაშუქების ეთიკურ ასპექტებზე.

მნიშვნელოვანი გამოწვევაა ისიც, რომ ქალთა მიმართ ძალადობის შემთხვევების გაშუქებისას ხშირად ჟურნალისტები ყურადღებას ამახვილებენ ქალების პირადი ცხოვრების ისეთ დეტალებზე, რომლებსაც არანაირი ინფორმაციული ღირებულება არ გააჩნია, აგროვებენ მეზობლების, გამვლელებისა თუ ახლობლების კონსპირაციულ კომენტარებს, რომლებიც მოძალადეს ახასიათებენ დადებით, მეგობრულ და უკონფლიქტო ადამიანად, დანაშაულის პროვოცირებაში კი ბრალს მსხვერპლს სდებენ. ჟურნალისტის ტექსტებში ხშირად გვესმის სიტყვა “ეჭვიანობა” რომ დანაშაული მოხდა “ეჭვიანობის ნიადაგზე”, რაც დანაშაულს მსხვერპლს მიაწერს და არა თავად დამნაშავეს.

ფემიციდის ან ქალთა მიმართ ძალადობის შემთხვევების გაშუქებისას მედია ასევე განიხილავს ძალადობის დეტალებს, ასახელებს დანაშაულის იარაღს, როგორ, სად და რა ვითარებაში მოიპოვა და გამოიყენა იგი მოძალადემ, რაც პოტენციური მოძალადისთვის შეიძლება გახდეს ინსპირაციის წყარო.
ძალადობაგამოვლილი ქალების ისტორიების გაშუქებისას ხშირად ირღვევა კონფიდენციალურობისა და ანონიმურობის გარანტიები, რამაც შეიძლება დამატებით საფრთხე შეუქმნას მათ.

რამდენიმე თვის წინ ერთ-ერთ მედიასაშუალებაში გამოქვეყნდა სიუჟეტი სათაურით: “რას ამბობს ბრალდებული, რომელმაც ქალი დანის 59 დარტყმით მოკლა?” აღნიშნულ სიუჟეტში არაერთი სადავო ტექსტი გაჟღერდა. მასალა ეყრდნობოდა ბრალდებულის ოჯახის წევრებს, რომლებიც ამბობდნენ, რომ ის ნარკოდამოკიდებული იყო და დანაშაულს ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემით ხსნიდნენ. ასევე ვითარდებოდა მსჯელობა, რომ ნარკოტიკი, რომელსაც დამნაშავე იღებდა, ჰალუცინაციებს იწვევს.

საბოლოოდ იქმნება განცდა, რომ ფემიციდის ეს შემთხვევა არა სისტემურ პრობლემას, არამედ კონკრეტული ადამიანის ფსიქიკურ მდგომარეობას უკავშირდება, რაც, თავის მხრივ, ასევე აძლიერებს სტიგმას ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემების მქონე პირების მიმართ.

ამას გარდა, როდესაც ვსაუბრობთ ფემიციდის გაშუქებაზე, მნიშვნელოვანია ჟურნალისტი დაეყრდნოს ფაქტებსა და ნეიტრალურ წყაროებს და არა დამნაშავის ოჯახის წევრებს, რომლებიც, უმეტეს შემთხვევაში, ყველანაირი არგუმენტის მოშველიებით შეეცდებიან დამნაშავის გამართლებას, რაც ეთიკურობის თვალსაზრისით წარმოშობს პრობლემას.

ჩვენ მიერ განხილული მაგალითებიდან რამდენიმე ძირითადი პრობლემა გამოიკვეთა, რომელთაგან ყველაზე გავრცელებულია ძალადობაგამოვლილი ქალების რეტრავმირება, დანაშაულის მსხვერპლზე გადაბრალება და მისი დადანაშაულება მომხდარის პროვოცირებაში (ხშირად ისმის კითხვა, თუ სად იმყოფებოდა ქალი, რა ეცვა ან როგორ იქცეოდა), სტიგმებისა და სტერეოტიპების გაძლიერება, ფემიციდის ან ქალთა მიმართ ძალადობის შემთხვევების განყენებულად და არა სისტემურ პრობლემად გააზრება.
ჟურნალისტების მხრიდან ფემიციდის გაშუქების პროცესში ამ საკითხების უგულებელყოფამ შეიძლება აუდიტორიას, განსაკუთრებით კი ძალადობაგამოვლილ ქალებს, მედიის მიმართ ნდობა დააკარგვინოს, სხვებს კი გაჩუმებისკენ უბიძგოს, რაც ხელს შეუწყობს დუმილის კულტურის კიდევ უფრო გაძლიერებას.

ფსიქოლოგიური ასპექტები

ძალადობაგამოვლილი ქალების ისტორიების გაშუქებისას მნიშვნელოვანია, ყურადღება მიექცეს ფსიქოლოგიურ ასპექტებსაც, რაც ჟურნალისტის პირდაპირი მოვალეობაა. არაეთიკურმა გაშუქებამ მსხვერპლს დიდი ფსიქოლოგიური ზიანი შეიძლება მიაყენოს. რეტრავმირების გარდა, გამოიწვიოს შფოთვა, გაუჩინოს საზოგადოებისგან იზოლირების სურვილი ან პოსტტრავმული სტრესული აშლილობა (PTSD). შესაბამისად, ჟურნალისტის პასუხისმგებლობისა და კეთილსინდისიერების საკითხი არ სრულდება მხოლოდ მასალის მომზადებისა და გამოქვეყნების პროცესში, არამედ გრძელვადიან პერსპექტივაში მნიშვნელოვანია, განისაზღვროს ყველა ის შედეგი, რაც ამბავს შეიძლება მოჰყვეს.

სოციალური ქსელები

არაეთიკური გაშუქების განხილვისას უნდა ვისაუბროთ სოციალური ქსელების როლზეც. თანამედროვე რეალობაში ტრადიციული მედიების გარდა, ადამიანები ინფორმაციას ინტერნეტიდანაც იღებენ. არაეთიკურ გაშუქებაში განსაკუთრებით დიდ როლს სწორედ სოციალური ქსელები თამაშობს, სადაც მსხვერპლების ისტორიები, ძირითადად, თანხმობის გარეშე, კონტექსტუალურად დამახინჯებულად ზიარდება. პრობლემურია კონფიდენციალურობისა და ანონიმურობის დაცვის საკითხიც. ონლაინ სივრცეში მსხვერპლის ბულინგმა, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობისადმი არასერიოზულმა დამოკიდებულებამ ან შეუფერებელმა კომენტარებმა შეიძლება დიდი პრობლემა შეუქმნას თავად სხვერპლს, ტრავმა მიაყენოს მსგავსი ისტორიების მქონე ადამიანებს და მათ გაჩუმებისკენ უბიძგოს.

საქართველოს მიერ გადადგმული რამდენიმე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი

საქართველოში ქალთა მიმართ ძალადობის პრევენციის და შემდეგ უკვე ძალადობაზე რეაგირების მიმართულებით პირველი ნაბიჯი 2006 წელს გადაიდგა, როდესაც ქვეყანამ ოჯახში ძალადობის ეროვნული კანონი მიიღო, რასაც სხვა მნიშვნელოვანი ნაბიჯებიც მოჰყვა - ძალადობის მსხვერპლთათვის გაიხსნა თავშესაფრები, ამოქმედდა ცხელი ხაზი, ოჯახში ძალადობა გახდა სისხლის სამართლის დანაშაული, ხელი მოეწერა სტამბოლის კონვეციის სახელით ცნობილ დოკუმენტს, რომელიც ქალთა მიმართ ძალადობას, ოჯახში ძალადობის პრევენციასა და აღკვეთას შეეხება.

მედიაში გადადგმული ნაბიჯები

წლების განმავლობაში არაერთი გამოწვევის მიუხედავად, აღნიშნულ საკითხებთან დაკავშირებით ნაბიჯები მედიაშიც გადაიდგა. ამაში დიდი როლი ქალების უფლებათა დაცვის მიმართულებით მომუშავე არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ითამაშეს. საქართველოს ჟურნალისტური ეთიკის ქარტიიის ორგანიზებით მედიის წარმომადგენლებისთვის არაერთხელ ჩატარდა ტრენინგები თემაზე, როგორ უნდა მომზადდეს გენდერულად მგრძნობიარე რეპორტაჟები და რა ზიანის მომტანი შეიძლება გახდეს არამგრძნობიარე, არაეთიკური სიუჟეტები.

როგორ უნდა გავაშუქოთ ძალადობაგამოვლილი ქალების ისტორიები ეთიკურად?

ძალადობის მსხვერპლი ქალების შესახებ ისტორიების ეთიკურად გასაშუქებლად ჟურნალისტებმა უნდა დაიცვან რამდენიმე ძირითადი პრინციპი და მითითება, რომლებიც პრიორიტეტს ანიჭებს საკითხის მიმართ მგრძნობელობასა და სიზუსტეს და რომლებიც ეფუძნება ძალადობის მსხვერპლთა პატივისცემას, მხარდაჭერასა და გაძლიერებას, ამავდროულად კი ებრძვის სტიგმებსა და სტერეოტიპებს.

ფემიციდისა და ქალთა მიმართ ძალადობის შემთხვევების გაშუქებისას ჟურნალისტების მიერ დაშვებულმა შეცდომებმა წარმოშვა საჭიროება, რომ შემოშავებულიყო კონკრეტული წესები და ე.წ. “გაიდლაინები” მედიის წარმომადგენლებისთვის, რაც ხელს შეუწყობდა აღნიშნულ საკითხებზე მომუშავე პირების განათლებასა და მათ ცნობიერების ამაღლებას.
არაერთი საერთაშორისო თუ ადგილობრივი უფლებადამცველი ორგანიზაციის მხარდაჭერით შეიქმნა და დამკვიდრდა ერთგვარი სტანდარტი, თუ როგორ უნდა გაშუქდეს მედიაში ფემიციდის, ქალთა მიმართ ძალადობის თუ ძალადობაგამოვლილი ქალების შესახებ ისტორიები.

2023 წელს ჟურნალისტური ეთიკის ქარტიამ WECF-სა (ქალები საერთო მომავლისთვის - საქართველო), მედიის წარმომადგენლებთან შეთანხმების საფუძველზე მოამზადა ფემიციდის გაშუქების დოკუმენტი, რომელშიც აღნიშნულია შემდეგი:
● დაუშვებელია მსხვერპლის პირდაპირი ან ირიბი დადანაშაულება/დისკრედიტაცია;
● დაუშვებელია მოძალადის პირდაპირი ან ირიბი გამართლება;
● ადამიანის პირადი ცხოვრების უფლება არ უნდა შეილახოს არც მისი გარდაცვალების შემდეგ;
● აუცილებელია შესაბამისი ენისა და ტერმინოლოგიის გამოყენება;
● მნიშვნელოვანია კითხვების სწორი ადრესატის შერჩევა;
● მნიშვნელოვანია ერთიანი სტანდარტი, რომელიც სარედაქციო პოლიტიკის ნაწილი იქნება და ჟურნალისტებს ეთიკურ გაშუქებაში დაეხმარება;
● მნიშვნელოვანია სრულყოფილი გაშუქება;
● უფლებადამცველებისთვის, ექსპერტებისთვის აზრის კითხვა სათაკილო არ არის;
● სოციალური პასუხისმგებლობა, რაც გულისხმობს იმას, რომ მედიას შეუძლია, დაეხმაროს ძალადობის მსხვერპლ ქალებს, მასალებს თან დაურთონ ინფორმაცია იმის შესახებ, როგორ შეიძლება დაუკავშირდნენ ცხელ ხაზსს, ქალთა უფლებადამცველ ორგანიზაციებსა და ა.შ.

მნიშვნელოვანია, რომ ჟურნალისტებმა დაიცვან ეთიკური სტანდარტები და ძალადობაგამოვლილი ქალების შესახებ მასალების მომზადებისას პრიორიტეტი მიანიჭონ და მხარი დაუჭირონ მსხვერპლს.
საკუთარი პასუხისმგებლობის გაცნობიერებით მედიის წარმომადგენლებს შეუძლიათ ქალების შესახებ არსებული სტერეოტიპების, სტიგმების დაძლევა და მეტად სოლიდარული, ემპათიური საზოგადოების ჩამოყალიბება.

*ბლოგი მომზადებულია ქალთა ფონდი „სოხუმის“ კამპანიის ფარგლებში „მიიღე სიმართლე, უარყავი გენდერული დეზინფორმაცია.